Sistematik Hakkında Kısa Bilgiler

“Sistematik„ kelimesi esas olarak Yunanca “systema” ve “ikos” (dair, ilişkin, -ik son eki) kelimelerinin birleşmesinden meydana gelmiştir. “Systema”, Latince kökenli “syn” (beraber) + “histanai” (koymak) kelimelerinden türetilmiş olduğundan, sistematik kelimesi aslında 3 kelimeden oluşturulmuştur. Dolayısıyla “sistematik” denilince “objeleri (bitki, hayvan, vs.) bir tertibe yani düzene sokma” manası ortaya çıkar. Zoolojideki sınıflandırmada kullanılan diğer bir tabir de “taksonomi„’dir. “Taxis” (tertip, düzen, sıralama) ve “Nomos” (kanun, kaide) olmak üzere 2 kelimeden türetilmiştir. İlk kez botanikte kullanılmış olmakla birlikte, sonradan zoolojiye de geçmiştir. Kelime anlamı “tertip kaideleri” yahut “sınıflandırmanın kuralları” olmaktadır. Dolayısıyla sistematik canlıları sınıflandırmanın uygulama kısmına, taksonomi ise teorik kısmına verilen isimlerdir. Bu düşünceye katılmayanlar her iki terimi aynı manada kullanırlar.

Sistematik Kategoriler veTaksonlar (Taxa)

Sınıflandırma yapılırken çeşitli kategoriler (ünite, bölüm, vs.) kullanmak gerekir. Bu kategorileri tarihsel bakımdan ele alırsak, Carl von LiNNÉ (L. Carolus LINNAEUS (1707-1778) 4 kategori kullanmıştır. Bunlar Classis (Klasis, Sınıf), Ordo (Takım), Genus (Cins), Speciestir (Tür). Araştırıcı bunlardan başka, species altında “Varietas” (Varyete) denen bugünkü zoolojik sınıflandırmada kullanılmayan bir kategori daha kullanmıştır. LINNÉ’den kısa bir süre sonra Phylum (Filum, Şube) ve Familia (Familya, Aile) kategorileri de ilave edilmiştir. Günümüzde ayrıca Regnum (Alem), keza belli hayvan gruplarında Divisio, Sectio (Bölüm) ve Tribus (Kabile) gibi sistematik kategoriler de kullanılmaktadır. Bazen sınıflandırmada bunlar da yetmez, daha fazla kategorilere ayırma ihtiyacı ortaya çıkar. Bu nedenle “Super-” (Üst) ve “Sub-“ (Alt) öneklerinin (prefix) ilavesi ile superordo, subfamilia gibi kategoriler yapılır.

Hiyerarşik bir sınıflandırma şekli olan zootaksonomide (ya da sistematik zoolojide) species, genus, familia, ordo, v.s. gibi tüm kategoriler sübjektif terimlerdir; ama herhangi bir düzeydeki bir sistematik kategoriye girmeye hak kazandığı sistematikçilerce resmen bildirilmiş olan bir taksonomik gruba verilen bilimsel isim tamamen objektif özellik taşır ve takson (taxon, çoğulu taxa) olarak bilinir. Dolayısıyla, örneğin “phylum” bir üst sistematik kategori iken, bu kategoriye dahil edilmiş olan “Cnidaria” (Knidliler), “Platyhelminthes” (Yassı kurtlar), “Arthropoda” (Eklembacaklılar) birer üst taksondur. Keza, “familia” bir alt sistematik kategori iken, bu kategoriye dahil edilen “Felidae” (kedigiller), “Canidae” (Köpekgiller) birer alt takson oluştururlar. “Genus” ve “species” birer sistematik kategori iken, “Homo sapiens” (insan) bir taksondur.

Sistematikte en fazla geriye gitme Linnaeus’un 1758’de yazdığı “Systema Naturae” adlı eserinin 10’ncu baskısına kadardır. Bu eserde ilk defa canlı varlıklar iki isimle adlandırılmıştır. Buna Binomial Nomenklatür (Nomen: isim + Clara: çağırma= isim takma, isimle çağırma) denir.

Tür (Species), LINNÉ’nin orijinal sözleri ile “Species tot sunt diversas formas ab initio creavit infinitum ens” şeklinde ifade edilmiştir. Türkçe’si, “Türler başlangıçta sayısız farklı yaratılmış canlının ne kadar formları iseler, yine o kadardırlar” (tipolojik tür kavramı). LINNÉ’ye göre türler sabit, statik, boyutsuzdur (non-dimensional), yani türler zaman ve mekan içinde değişmezler. LINNÉ “Özel Yaradılış (Special Creation)” hipotezine inanıyordu. Bu inanca göre Tanrı canlıları farklı çeşitler olarak yaratmıştır ve bugün de o yaratılanlar vardır. LINNÉ türleri başlangıçta değişmez kalıplar (Typus, Tip) içinde kabul edince, esas tipten farklı görünenleri Varietas (Varyete) olarak almıştır. Tür yahut Species’in çeşitli yönleri ile tenkide uğrayan pek çok tarifi vardır. Ernst MAYR’e (1904-...) göre “Türler, kendi aralarında gerçekten (bilfiil) veya potansiyel olarak çiftleşebilen doğal populasyonlardır ve bu populasyonlar, benzeri diğer gruplardan üreme bakımından izoledirler” (biyolojik tür kavramı). Eşeysiz ve partenogenetik üreyen türleri kapsamadığından tenkide açıktır. Burada populasyon terimine açıklık getirmek gerekir. Sistematik manada populasyon: belli bir sahayı işgal eden, çiftleşme ve verimli döl verebilme yeteneğine sahip bir türün bütün fertleridir. Ekoloji veya zoocoğrafyada, populasyonlar veya türler aynı sahayı işgal ediyorlarsa bunlara sympatrik (aynı vatanlı), ayrı yerlerde bulunuyorlarsa allopatrik (ayrı vatanlı) türler denir. Türün (Species) altında tavsiye edilen kategori subspecies’tir (alttür). Subspecies’in çeşitli şekilleri vardır (ekolojik, biyolojik). Zoolojide en yaygın şekli coğrafi alttür’dür (ırk). Mayr’e göre, coğrafi ırk yada alttür: coğrafi olarak tarif edilebilen lokal populasyon topluluklarıdır. Bu topluluklar, türün benzeri diğer topluluklarından taksonomik olarak ayrılırlar.

Entodinium basoglui Göçmen & Öktem, 1996 (Başoğlu’nun Silli Protozoonu)

Birinci isim genus (cins) ismidir ve daima büyük harfle başlar. İkinci isim ise species (tür) ismi olup küçük harfle başlar. Bilimsel ifadelerde bu iki ismi takiben, sırasıyla türü ilk tavsif eden otörün veya otörlerin soyadı ve tarih yazılır. Bazen otörün veya otörlerin ismi tarihle birlikte parantez içine alınır. Örneğin,

Bu durumda “Genus” seviyesinde türün ilk tavsifinin, bugünkü ile aynı olmadığı anlaşılır. İlk tavsifi; Entodinium dentatum Stein, 1858 şeklindedir. Diğer bir deyişle sonradan başka bir araştırıcı (Dogiel, 1927) tarafından çalışılmış ve gerçek sistematik pozisyonuna oturtulmuştur.

Sistematik ve biyolojinin diğer dallarında kullanılan terimlerde çok defa “C” harfinin okunuşu karıştırılır, ne zaman S ne zaman K olarak okunacağı bilinmez. “C” harfinden sonra kalın sesli harfler (a, u, o veya au=o) varsa K olarak okunur. Ayrıca “C” harfinden sonra bazı sert sessiz harfler (h, l, m, n, r, s, t) gelirse yine K olarak okunur. Bu durumlara örnekler:

Caput: Baş (Kaput) ................................... Caretta, Capra, Capricornis

Cortex: Kabuk (Korteks) ......................... Coccidia, Costa, Corpus

Chlorophyl: Klorofil (Klorofil) ..................... Chordata, Echinodermata

Scutum: Sert Kenelerde Kitin Plak (Skutum) ......................... Scutellum, Scyphozoa

Caudatum: Kuyruklu (Kaudatum) ............. Caudofoveata (bir yumuşakça grubu)

“C” harfi e, i, ae, oe ve y harflerinden (ae=e, oe=ö, ph=f, sch=ş, ch=k, eu=öy) önce bulunursa, diğer bir deyişle ince sesli harflerden ve yumuşak sessiz harflerden önce bulunursa S gibi okunur. Örneğin,

Cedrus : Sedir Ağacı (Sedrus) .................. Cercaria (bir yassı kurt larvası)

Cytosin : Sitozin (Sitozin) ........................... Cyclostomata (yuvarlak ağızlı balıklar)

Türlere isim takma bakımından da bazı kurallar vardır. Türün bulunduğu yere yada özelliğine göre, bir kişiye istinaden, yakıştırma ile yapılır. Bazen cins isminin verilmesinde de 5. bir yöntem olarak bilinen bir kelimedeki harflerin yerlerinin değiştirilmesi yolu (Anagram) uygulanır. Örnek vermek gerekirse,

1. Antedon mediterranea (Akdeniz Saçaklı Yıldızı): Akdeniz’de yaşadığı için,

2. Chaetopterus variopedatus (bentik poliket): Farklı tipte ayaklara sahip olduğu için,

3. Entodinium basoglui (Başoğlu’nun Silli Protozoonu): E.Ü.F.F. Zooloji Bölümü’nün kurucularından Türkiye’nin ilk herpetoloğu Prof. Dr. Muhtar Başoğlu’na istinaden,

4. Vampyroteuthis infernalis (Vampir Kalamar): Latince “infernus„’dan (yer altı dünyası, cehennem; yani cehenneme ait anlamında) yakıştırma ile.

5. Limax lanceolatus: Milax’daki harflerin yerini değiştirerek. Bu usule Anagram denir.

Latince’de isimler (nomina) gramatik olarak çekilirler. İsim ve sıfatlar için farklı sonekler (suffix) vardır. Bunlar sadece tekil (singular) ve çoğula (plural) göre değil, aynı zamanda cinsiyete (♀-feminen veya ♂-maskulen) veya kasus’a (hal) (örneğin genitiv: -in hali, dativ: -e hali vs) göre ifade edilir. Bu son takılar farklı kelime gruplarında, çeşitli şekillerde teşkil edilir. Beş tip çekim (a, o, i, e ve u deklinasyonları) vardır. İlmi kullanımlarda en çok iki hal kullanılır. Bunlar yalın (nominativ) ve -in halidir (genitiv). Bu nedenle belli sayıda son ekleri bilmek yeterli olur. a, o ve i deklinasyonlarına örnek olarak:

	Maskulinum		Neutrum (Nötr)	Femininum
Nom. Sing.	magnus		magnum	magna
Gen. Sing.	magni			magnae
Nom. Plu.	magni		magna	magnae
Gen. Plu	magnorum			magnarum
Nom. Sing.	grandis	grande		grandis
Gen. Sing.	grandis
Nom. Plu.	grandes	grandia		grandes
Gen. Plu	grandium

“ Sistematik kategorilerin bazıları daima aynı sonekler (suffix, postfix) ile sonuçlanır. Bu kategoriler şunlardır:

Bunlar üzerinde olan kategoriler için belli son ekler yoktur. Fakat hepsi çokluk ifade eder.

Atatür, M., Budak, A. & Göçmen, B (2003). Omurgasız Biyolojisi. Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Kitaplar Serisi, No. 187, Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir, 503 s. (ISBN 975-483-587-X) [Türkçe Kitap] [4ncü baskı, 2009).

Sistematik Kategoriler veTaksonlar (Taxa)

Cortex: Kabuk (Korteks) ......................... Coccidia, Costa, Corpus

Chlorophyl: Klorofil (Klorofil) ..................... Chordata, Echinodermata